Hvað með rannsókn á aðförinni að heimilunum?

Flest sem gerðist í aðdraganda bankahrunsins hefur verið rækilega rannsakað. Fyrir um tveimur mánuðum hóf RÚV að greina frá umfangsmiklum stuldi og leka á gögnum frá tilteknu embætti sem stóð að sumum þeirra rannsókna. Allar götur síðan hefur nýkjörinn formaður Sjálfstæðisflokksins lamið höfði við stein og heimtað í sífellu rannsókn á þessum rannsakendum, sem rannsökuðu þrátt fyrir allt ekki neitt sem leiddi af hruninu.

Það sem gerðist í eftirmálum hrunsins, aðförin sem var gerð að heimilum landsins sem báru enga ábyrgð á hruninu, hefur aldrei verið rannsökuð. Tillaga formanns Sjálfstæðisflokksins lýtur á engan hátt að því að bæta úr þessum skorti á rannsókn eftirmála hrunsins því hún snýst eingöngu um rannsókn á rannsóknum á atburðum í aðdraganda hrunsins sem hafa þegar verið rannsakaðir. Hver vegna ekki þeim ósköpum sem á eftir því fylgdu?

Orsakir hrunsins og flest sem hafði áhrif í aðdraganda þess hefur verið rækilega rannsakað, en þær hamfarir sem voru látnir dynja á heimilum landsins í kjölfar þess og endurreisnar bankanna hafa aldrei verið rannsakaðar. Þess vegna hafa Hagsmunasamtök heimilanna barist fyrir því árum saman að skipuð verði rannsóknarnefnd Alþingis til að framkvæma slíka rannsókn með sambærilegum hætti og slíkar nefndir voru skipaðar til að rannsaka aðdraganda og orsakir bankahrunsins, falls sparisjóðanna og Íbúðalánasjóðs.

Sjá nánar eftirfarandi samantektir:

Hvar er Rannsóknarskýrsla heimilanna?

Af hverju rannsóknarskýrsla heimilanna?

Fálæti stjórnvalda frá hruni við þeirri sjálfsögðu kröfu af ofbeldið gegn heimilunum verði rannsakað er móðgun við hin raunverulegu fórnarlömb þess. Sérstakur áhugi nýs formanns Sjálfstæðisflokksins á því að rannsaka rannsakendur (en ekki sjálfa gerendurna) er varla til annars fallinn en að strá salti í sár hinna eiginlegu fórnarlamba hrunsins.

„Ætlar hún að treysta áfram á kerfið?“

Rangfærslur leiðréttar

Utanríkisráðuneytið birti í fyrradag svohljóðandi tilkynningu:

Vegna fréttar Morgunblaðsins um bókun 35

Í frétt í Morgunblaðinu í dag er fullyrt að bókun 35 krefjist þess að EES-reglur eigi að ganga framar íslenskum lögum og að það feli í sér framsal fullveldis. 

Að gefnu tilefni er það áréttað að hvorki bókun 35 né nokkuð annað ákvæði EES-samningsins felur í sér framsal á löggjafarvaldi Alþingis. EES-reglur fá einungis gildi á Íslandi þegar þær hafa verið leiddar í lög, af Alþingi eða með heimild Alþingis.  

Lagafrumvarp utanríkisráðherra snýr að forgangi þeirra EES-reglna, sem Alþingi hefur innleitt, ef til árekstrar kemur gagnvart öðrum lögum sem Alþingi hefur sett. Löggjafarvald Alþingis er eftir sem áður óskorað enda bundið í stjórnarskrá. Frumvarp utanríkisráðherra snýr einungis að því að tryggja borgurum þau réttindi sem íslenska ríkið hefur skuldbundið sig til að veita og Alþingi jafnframt samþykkt að innleiða. 

Jafnframt hefur því verið velt upp í umræðu undanfarna daga hvers vegna það sé núna lagt til að innleiða bókun 35 þegar það eru yfir þrjátíu ár síðan EES-samningurinn tók gildi. Tilefnið er einmitt það að nýleg dæmi hafa sýnt að borgarar eru að fara á mis við réttindi sín og úr því þarf að bæta. Þetta sannaðist í máli unglæknis sem ekki fékk greiðslur úr Fæðingarorlofssjóði og rétt innleidd bókun 35 hefði tryggt henni.

Hér má nálgast upplýsingasíðu utanríkisráðuneytisins um bókun 35.

Við þetta má bæta að í grein Morgunblaðsins var einnig ranghermt að efnisákvæði bókunarinnar sé í beinni mót­sögn við aðfararorð hennar, sem kveði á um að löggjafarvaldið skuli ekki fram­selt. Hið rétta er að engin mótsögn er þar því ákvæðið gerir beinlínis ráð fyrir því að enginn nema löggjafi aðildarríkis, Alþingi í tilviki Íslands, geti sett lagaákvæði þess efnis að EES-reglur skuli gilda. Enda hefur enginn annar löggjafarvald í aðildarríki þar sem með EES samningnum er samningsaðila ekki gert að framselja löggjafarvald til stofnana Evrópska efnahagssvæðisins eins og er áréttað í aðfararorðunum.

Sama dag birtist grein í áskriftarútgáfu Morgunblaðsins eftir Ólaf nokkurn Sigurðsson með fyrirsögninni "Hvaða bókun erum við að samþykkja?". Sá ágæti maður virðist ekki vera fylgjandi málinu sem er kennt við bókun 35. Því miður byrjar greinin þó á villu í sjálfri fyrirsögninnni því "við" erum ekki að "samþykkja" neina bókun. Hið rétta er að EES samningurinn var samþykktur árið 1993 og bókun 35 með honum. Það sem er löngu búið að samþykkja þarf ekki að samþykkja aftur. Það sem er núna til umræðu er aftur á móti frumvarp sem er kennt við þessa bókun en því hefði eftir á að hyggja kannski mátt sleppa þar sem það kann að hafa stuðlað að allskonar ruglingi eins og þessum.

Við nánari lestur greinarinnar kemur einnig í ljós að höfundurinn virðist eiga erfitt með að skilja orðalagsmun á annars vegar samningsákvæði (hinni einu efnisgrein bókunar 35) sem fjallar um setningu forgangsreglu og hins vegar lagalegri útfærslu slíkrar forgangsreglu eins og þeirri sem kemur fram í frumvarpinu sem er til meðferðar á Alþingi. Eins og gefur að skilja er um tvennt ólíkt að ræða, annars vegar samningsákvæði sem mælir fyrir um tiltekið markmið og svo hinsvegar lagaákvæði sem er ætlað til þess að ná því markmiði. Ekkert er óeðlilegt við að markmið og útfærsla séu ekki nákvæmlega eins orðuð.

Greininni lýkur svo á þeirri tillögu höfundar að allir lesi síðustu blaðsíðu grein­ar­gerðar með frumvarpinu og hugsi svo málið, en í þeim lokakafla greinarinnar sést því miður að hann virðist ekki sjálfur hafa lesið þann texta sem vísað er til í allri sinni heild.

Þar er vitnað til svohljóðandi setningar í greinargerðinni: "Regl­an um for­gangs­áhrif ESB-rétt­ar bygg­ist á for­dæm­um dóm­stóls ESB. Þetta á við um all­ar reglur lands­rétt­ar, þ.m.t. stjórn­ar­skrá aðild­ar­rík­is." Af þeirri setningu er svo ranglega dregin sú ályktun að "Lög­gjaf­ar­valdið vík­ur fyr­ir lög­um EES/ESB. Fram­kvæmd­ar­vald rík­is­stjórn­ar með reglu­gerðum og til­skip­un­um vík­ur fyr­ir EES/ESB. Dómsvaldið bygg­ist á for­dæm­um dóm­stóls ESB."

Vandamálið við þetta er að setningin sem er vísað til fjallar alls ekki um neina reglu í EES-rétti heldur forgangsreglu ESB-réttar sem er til staðar í aðildarríkjum ESB vegna þess að innan ESB hafa reglur sambandsins bein lagaáhrif. Engin slík bein lagaáhrif eru í EES-rétti, Ísland er ekki í ESB eins og flestir vita og ekkert af þessu á því við hér á landi.

Greinarhöfundurinn hefði einmitt getað gert sér betur grein fyrir þessu ef hann hefði farið sjálfur að sinni eigin tillögu og lesið alla síðustu blaðsíðu greinargerðarinnar. Sé allur sá texti lesinn í heild útskýrir hann nefnilega vel hið sögulega samhengi sem málið á rætur að rekja til en þar stendur strax í næstu setningu á eftir þeirri sem áður var vitnað til: "EFTA-ríkin gátu ekki fallist á að sambærileg regla myndi felast í EES-samningnum, m.a. þar sem hún var talin fela í sér framsal lagasetningarvalds til alþjóðastofnunar sem ríkin áttu ekki aðild að og var það talið ósamrýmanlegt fullveldi ríkjanna."

Þar höfum við það, í EES rétti er engin þjóðréttarleg regla sambærileg forgangsreglu ESB-réttar, einmitt af þeirri ástæðu að slík regla hefði falið í sér framsal lagasetningarvalds til erlendrar stofnunar sem EES ríkin eiga ekki aðild og slíkt væri ósamrýmanlegt fullveldi ríkjanna. Þess vegna þurfti að eftirláta EES ríkjunum sjálfum sem handhafa eigin fullveldis og lagasetningarvalds að setja í sín eigin lög reglur um forgang þeirra EES reglna sem þau myndu innleiða í sín eigin lög í krafti þess valds síns. Þetta er nákvæmlega það sem er lagt til með hinu umrædda frumvarpi og ekkert annað, beinlínis vegna þess að öðruvísi myndi það ekki samræmast fullveldi Íslands. Þegar Alþingi samþykkir frumvarpið sem lög mun það ekki afsala sér neinu löggjafarvaldi heldur nota það og ekki skerða fullveldi heldur beita fullveldisrétti Lýðveldisins Íslands í framkvæmd.

Af einmitt sömu ástæðum og hér að síðustu voru raktar er aðild Íslands að ESB útilokuð þar sem hún myndi útheimta áðurnefnt framsal lagasetningarvalds til stofnana ESB en það væri ósamrýmanlegt 2. gr. stjórnarskrárinnar sem kveður skýrt á um að Alþingi og forseti Íslands fari saman með löggjafarvaldið og engir aðrir.

Svo mörg voru þau orð: 981

Um hvað snýst þessi bókun 35?

Almennur fyrningarfrestur kröfuréttinda er fjögur ár

Lesandi sendi Smartlandi spurningu um fyrningartíma skattaskuldar. Einhverra hluta vegna er þeirri spurningu ekki beinlínis svarað heldur fjallað um fyrningartíma skattalagabrota. Fyrning refsinga fyrir afbrot er alls ekki það sama og fyrning skulda eða kröfuréttinda.

Hér er því aðeins nákvæmara svar við spurningunni:

Samkvæmt 3. gr. laga um fyrningu kröfuréttinda nr. 150/2007 er almennur fyrningarfrestur kröfuréttinda fjögur ár. Frá þeirri meginreglu eru svo nokkrar undantekningar um lengri fyrningartíma en engin þeirra á beinlínis við um skattaskuldir.

Í þessu sambandi er þó einnig mikilvægt að hafa í huga eins og er réttilega bent á í svarinu frá lögmanninum að skatturinn getur rofið fyrningu með ýmsum hætti og þá hefst nýr fyrningartími sem er jafn langur hinum upphaflega, nema ef krafa er dæmd eða dómssátt gerð um hana en þá lengist fyrningartíminn í tíu ár.

Sem dæmi um aðgerðir til að rjúfa fyrningu má nefna beiðni til sýslumanns um fjárnám eða nauðungarsölu, kröfu til héraðsdóms um gjaldþrotaskipti, lýsingu kröfu í þrotabú eða söluverð eignar á nauðungarsölu eða höfðun dómsmáls til innheimtu kröfunnar. Einnig getur skuldarinn sjálfur rofið fyrningu með því að viðurkenna kröfuna, til dæmis með loforði eða samkomulagi um greiðslu eða með því að greiða eitthvað af kröfunni.

Enn fremur er rétt að benda á að þegar skatturinn eða hið opinbera gerir kröfu um að haldið sé eftir af launum eða öðrum greiðslum upp í skuld rýfur það ekki fyrningu ef skuldarinn er ekki sjálfur hinn sami og sá sem greiðir inn á kröfuna.

Fyrnast skattaskuldir?

Velkominn sannleikur um bókun 35

"Til­gang­ur bók­un­ar 35 er að búa svo um hnút­ana að þjóðþing geti ekki svipt ein­stak­linga og fyrir­tæki þeim rétt­ind­um sem þeim eru tryggð í EES-samn­ingn­um með setn­ingu annarra laga."

Hér kemur mögulega í fyrsta skipti fram í umfjöllun Morgunblaðsins sá velkomni sannleikur um bókun 35 við EES samninginn, að tilgangur hennar er einfaldlega að festa betur í sessi þau réttindi sem einstaklingum og fyrirtækjum eiga að vera tryggð með EES samningnum.

Flestir hljóta að vera fylgjandi því að það sé betra að skjóta styrkari stoðum undir réttindi einstaklinga og fyrirtækja heldur en að gera það ekki. Þetta eru því í raun meðmæli með því að frumvarpið sem liggur fyrir Alþingi um lögfestingu þeirrar reglu sem kemur fram í ummræddri bókun 35 við EES samninginn verði samþykkt.

Vilji til að afgreiða bókun 35

Ranghugmynd um (samfélags)banka

Fréttakona Viðskiptamoggans ber fram spurningu sem byggir á alvarlegri ranghugmynd, í viðtali við Agn­ar Tóm­as Möller í þættinum Spursmál. Spurningin er svohljóðandi: "Er einhver lærdómur sem við getum dregið af ÍL-sjóðs málinu? Því hefur til dæmis verið velt upp að það sanni að hugmyndin um samfélagsbanka gangi ekki upp."

Þessi spurning endurómar falskenningu sem hefur því miður náð nokkurri útbreiðslu í umræðu um fjármála- og bankastarfsemi hér á landi. Fremst í flokki við útbreiðslu þeirrar falskenningar hefur verið fólk sem er andvígt hugmyndum um að koma á fót svokölluðum samfélagsbanka hér á landi.

Falskenninguna má draga saman í stuttu máli þannig: Fullyrt er, eða gengið út frá því sem gefinni forsendu, að Íbúðalánasjóður hafi verið einhverskonar "samfélagsbanki". Hann fór á hausinn með gríðarlegu tapi sem lendir á ríkissjóði á þar með almenningi. Þetta er svo notað til að finna hugmyndum um samfélagsbanka allt til foráttu.

Þessi kenning er fölsk af þeirri einföldu ástæðu að Íbúðalánasjóður var alls ekki banki hvað þá "samfélagsbanki", heldur lánasjóður. Það eru því hreinræktuð strámannsrök að halda því fram að hrakfarir sjóðsins hafi eitthvað að segja um kosti eða galla hugmynda um samfélagsbanka. Einhver gæti þá spurt í hverju munurinn liggur? Munurinn á þessu tvennu er svo sem margvíslegur en veigamestur í þessu sambandi er munurinn á því hvernig bankar veita útlán og hvernig aðrir, þar með taldir lánasjóðir, lána fé.

Lánasjóðir geta ekki lánað út neitt fé nema þeir hafi það fyrst undir höndum og til að fá fé undir hendur fá þeir það sjálfir að láni frá einhverjum öðrum (fjárfestum). Þeir lána það fé svo áfram til viðskiptavina og reikna með að þegar þeir endurgreiði lánin verði það fé notað til að endurgreiða skuldirnar við fjárfestana. Svo að þetta gangi upp þarf að vera jafnvægi á milli innkomu lánasjóðsins frá viðskiptavinum og skuldbindinga hans til að endurgreiða fjárfestum. Þetta var það sem fór gjörsamlega úr jafnvægi hjá Íbúðalánasjóði og varð honum að falli en það verður ekki rakið nánar hér.

Aftur á móti þegar banki veitir útlán þarf hann ekki að reiða fram neitt fé til að afhenda lántakandanum. Margir halda að þegar banki veitir útlán þurfi hann að taka það fé frá einhverjum öðrum stað og setja það í hendur lántakandans, en þetta er ranghugmynd. Hið rétta er að þegar banki veitir útlán þarf hann ekki að fá lánsféð neinsstaðar annarsstaðar frá til að geta lagt það inn á reikning lántakandans. Það sem raunverulega gerist er að þegar lántakandinn hefur skrifað undir skuldarviðurkenningu bókfærir bankinn hana sér sem eign og býr til skuld á móti í formi (nýrrar) innstæðu á bankareikningi lántakandans. Við þetta skipta engir peningar um hendur heldur verða einfaldlega til nýir "peningar" í formi nýrrar eða hækkaðrar innstæðu á reikningi lántakandans.

Margir trúa því ekki að það sé raunverulega svona sem útlánastarfsemi banka virkar en það er nú samt staðreynd og engin kenning. Sú staðreynd hefur margítrekað verið staðfest af þar til bærum yfirvöldum bæði erlendis og hér á landi. Sem dæmi má nefna svar Katrínar Jakobsdóttur þáverandi forsætisráðherra sem fór með málefni Seðlabanka Íslands, við fyrirspurn þingmanns frá 16. janúar 2023: "Þegar innlánsstofnun veitir lán verður samtímis til nýtt samsvarandi innlán og þannig eykst peningamagn."

Þrátt fyrir að þetta liggi alveg ljóst fyrir finnst mörgum samt sem áður ótrúlegt að þetta virki í raun svona því það virðist vera eins og einhver galdur, að nýir "peningar" geti bara allt í einu orðið til í bankanum líkt og nánast úr engu. Skiljanlega, en það er samt einmitt þannig sem galdurinn virkar, peningagaldurinn sem öll bankastarfsemi byggist á. Þetta er líka það sem gerir banka að allt öðruvísi fyrirbærum en venjulegum atvinnufyrirtækjum, þar með töldum lánasjóðum hvor sem þeir eru á vegum ríkisins eða einkareknir.

Þess vegna er sú kenning að hrakfarir Íbúðalánasjóðs séu einhverskonar "víti til varnaðar" um að samfélagsbanki sé slæm hugmynd einfaldlega röng. Ekkert svar er til við spurningu fréttakonu Viðskiptamoggans því sjálf spurningin var röng.

Misheppnuð fjármálastjórn ÍL-sjóðs