Verðtryggð námslán eru ekki styrkur

Að undanförnu hefur borið nokkuð á málflutningi á þá leið að í námslánum felist einhverskonar ríkisstyrkur. Því fer auðvitað fjarri þar sem námslán frá Lánasjóði íslenskra námsmanna eru lögum samkvæmt tengd vísitölu neysluverðs. Það þýðir að þau hækka í takt við verðbólgu sem leiðir til þess að endanlega krafa um endurgreiðslu verður margföld lánsfjárhæðin, og jafnvel þó svo að tekið væri tillit til sanngjarnra vaxta.

Það þarf ekki háskólanám hvort sem það er fjármagnað með lánum eða ekki, til þess að skilja þá einföldu staðreynd að lán sem er endurgreitt margfalt og með vöxtum, getur ekki með nokkru móti talist vera styrkur. Samkvæmt skilgreiningu er styrkur fjárveiting sem er úthlutað án kröfu um endurgreiðslu. Lán getur samkvæmt því ekki verið styrkur nema að því leyti sem krafa um endurgreiðslu nemur lægri fjárhæð en lánuð var.

Grunnskólastærðfræði dugar alveg fyllilega til þess að átta sig á merkingu þess hvað er minna og hvað er meira. Heilbrigð skynsemi dugar líka vel til að átta sig á því að fjárveiting sem þarf að endurgreiða er ekki styrkur heldur lán, svo ekki sé minnst á það ef lánið ber bæði verðtryggingu og vexti sem hlaðast á það eins og rúllandi snjóbolta.

Mynd fengin að láni frá Emil Hannesi Valgeirssyni - í bakgrunni sést glitta í aðsetur LÍN við Borgartún 21.

Krafa námsmannahreyfinga númer eitt ætti að snúast um afnám verðtryggingar námslána. Það eitt og sér myndi fela í sér stærstu kjarabótina fyrir námsmenn framtíðarinnar sem möguleg er án kostnaðar fyrir almenning. Auk þess væri það í samræmi við samþykktir stjórnmálaflokks menntamálaráðherra, og stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar.

Stúdentaráð styður endurskoðun námslánakerfisins

Athugasemdir

[Orri (IP-tala skráð) 15.7.2015 kl. 18:14]

Veistu hvernig námslán og afborganir þeirra virka?

Námslán eru með mjög lága vexti. (1% eða 1,5% minnir mig)

Námslán eru verðtryggð. Það þýðir að höfuðsstóllinn hækkar að jafnaði jafn mikið (hlutfallslega) og tekjur lántakandans hækka vegna verðbólgu (þá á ég við bara verðbólgutengdar launahækkanir, ekki aðrar launahækkanir eins og vegna stöðuhækkanar eða færslu upp um launaflokk, vegna aukinnar reynslu, eða skipta um vinnu o.fl).

Námslánagreiðsla (til LÍN) hvers árs er 3,5% af heildarárstekjum (reyndar mismunandi eftir því hvenær lánið er tekið, og þeir sem eru með mjög lágar tekjur borga bara fasta árlega afborgun sem er núna 125 þús. á ári (minnir mig)).

Ef 3,5% af árstekjum hvers árs (eða 125þús á ári) hefur ekki dugað til að borga lánið að fullu þegar lántakandinn deyr þá afskrifast lánið.

Sumir vilja líta á þessa upphæð sem er afskrifuð sem "styrk".

Krónutalan sem var tekin í lán er ef til vill borguð margfölduð til baka eins og þú segir, en þegar verðbólga hefur verið jafn mikil og hún hefur verið á Íslandi, þá hefur mjög takmarkaða merkingu að bera saman íslenskar krónutölur mismunandi áratuga (nema náttúrulega ef maður er vel meðvitaður um hvað samanburðurinn merkir).

Ef lánið hefði verið tekið í stöðugum gjaldmiðli (þar sem verðtrygging hefði haft lítil sem engin áhrif á höfuðstólinn) þá væri ekki hægt að segja að lánin séu greidd margfallt til baka.

[Emil Hannes Valgeirsson, 15.7.2015 kl. 18:51]

Myndin er góðfúslega veitt til láns. Krefst engra vaxta eða vaxtavaxta. 

Varðandi námslán þá er mín skoðun sú að verðtrygging námslsána sé ásættanleg, en þá þannig að engir aðrir vextir leggist ofaná (mesta lagi 0,5% til málamynda). 0-0,5% prósent raunvexti mætti því líta á sem námsstyrk sem auka líkur á að lántakendur nái að greiða upp lánið, auk þess sem það er hvetjandi að sjá fram á að mögulegt sé að greiða upp lán þrátt fyrir takmarkaðar tekjur.

1-1,5% vextir er vissulega lítið á íslenskan mælikvarða, en fyrir langtímalán skiptir hvert prósent miklu máli. Slíkir vextir ofaná verðtryggt lán er eitthvað sem ætti að vera eðlilegt fyrir íbúðalán til langs tíma.

[Guðmundur Ásgeirsson, 15.7.2015 kl. 18:56]

Takk fyrir þessar skýringar Orri. Mér er reyndar orðið mjög vel kunnugt hvernig þetta virkar, en fyrir aðra lesendur er ekki verra að fá þetta útskýrt.

Ekkert af þessu breytir því hinsvegar að fjárveiting með lögvarða kröfu um endurgreiðslu, er ekki styrkur heldur lán. Þar gildir einu hvort lántakandann þrjóti fé eða æviskeið til að endurgreiða lánið að fullu. Í engu öðru samhengi dettur neinum í hug að kalla það styrk þegar einhver getur ekki endurgreitt skuld svo hana þarf að afskrifa, hvort sem er vegna gjaldþrots eða dauða. Tæknilega heitið yfir slíkt er útlánatap, og í fjármálastarfsemi er almennt gert ráð fyrir hlutfallslegu útlánatapi í vaxtaákvörðunum, þannig að tekjur af lánum sem fást greidd vega upp þau sem ekki fást greidd.

Varðandi það sem þú nefnir með verðbólguna og áhrif hennar á verðtryggð lán, þá er það alveg rétt hjá þér að hana þarf að afnema til að skapa nauðsynlegan stöðugleika í peningakerfinu. Þess vegna er hér einmitt hvatt til þess að námsmannahreyfingar setji það á oddinn sem sitt aðalbaráttumál, því öll námslán eru verðtryggð.

[Guðmundur Ásgeirsson, 15.7.2015 kl. 18:57]

Kærar þakkir Emil, fyrir að veita mér vaxtalaust lán. Þetta er tímamótadagur í lífi mínu! :)

[Orri (IP-tala skráð) 16.7.2015 kl. 09:26]

"...Í engu öðru samhengi dettur neinum í hug að kalla það styrk þegar einhver getur ekki endurgreitt skuld svo hana þarf að afskrifa, hvort sem er vegna gjaldþrots eða dauða. ..."

Fer það ekki svolítið eftir því á hvaða forsendum lánið er tekið og veitt?

Eins og kemur fram í greininni eru afskriftir námslána gífurlega algengar.

Sumir meira að segja taka námslán á þeim forsendum að þeim muni aldrei endast ævin til að klára að borga þau öll til baka (og sumir þeirra skammast sín jafnvel ekkert fyrir það).

LÍN er líka fullkunnugt um, þegar sjóðurinn vetir sum lán, að mjög ólíklegt sé að ákveðin lán verði nokkurntíma greitt til baka að fullu.

Þetta er í raun útlánatap sem er fyrirséð þegar lánið er veitt (þó að nákvæm upphæði liggi ekki fyrir) og stundum eru orð eins og styrkur eða gjöf notuð um fyrirséð eða meðvituð töp.

Fyrir mér er þetta töluvert frábrugðið öðrum lánaafskriftum þar sem báðir aðilar við upphaf lánsins eru í góðri trú um að lánið verði greitt að fullu (en jafnframt er líka báðum kunnugt um að ef allt fer á hin versta veg þá gæti komið til afskrifta).

Það er eflaust rétt hjá þér að engum dytti í hug að nota orðið styrkur um slíkar afskriftir.

[Gunnar Heiðarsson, 16.7.2015 kl. 10:20]

Styrkurinn fellst annars vegar í niðurgreiddum vöxtum og hins vegar í afskriftum, ef ekki næst að greiða lán upp fyrir dauða.

Ekkert er í sjálfu sér að því að styrkja nemendur með þessum hætti, ekki annað en að þessi styrkur verður ákaflega marklaus og útilokað fyrir nokkurn að ganga að honum sem vísum.

Auðvitað kemur niðurgreiðsla á vöxtum öllum jafnt, en afskriftirnar eru hins vegar mjög mismunandi.

Duglegur nemandi, sem klára sitt nám á tiltöluega stuttum tíma og kemst síðan með sínum dugnaði í vel launaða vinnu, mun sjálfsagt greiða sitt lán upp að fullu.

Hinn, sem slugsar við námið, tekur í það fleiri ár en eðlilegt getur talist, á síðan erfitt með að fá vinnu við hæfi vegna slugsháttar, mun að öllum líkindum fá væna afskrift við dauða.

Hitt er svo alltaf spurning; hvað hefur dauður maður við slíkann styrk að gera?

[Margret (IP-tala skráð) 16.7.2015 kl. 10:40]

Ég spyr ykkur gárungar hér að ofan hafi þið tekið námslán og borgað af þeim? Ég tók námslán fyrst 1985 og borgaði þau upp 2008 með vöxtum og verðbætum og það á leikskólakennaralaunum. Svo það er kanski undantekningar sem þið berið hér á borð með að fólk nái ekki að borga upp námslánin sín eða fái afskiftir þegar það fellur frá. Námslán eru LÁN en ekki styrkur þegar fólk borgarupp sýn lán eins og önnur lán á þessu skeri

[Guðmundur Ásgeirsson, 16.7.2015 kl. 14:48]

Ég hef tekið námslán, og ekki hefur hvarflað að mér eitt einasta augnablik hvorki fyrir eða eftir þá samningsgerð, annað en að LÍN muni krefjast fullrar endurgreiðslu. Þannig er ekki um neina vonda trú að ræða af hálfu lántakanda og ég lýsi frati á dylgjur um slíkt sem koma fram hér að ofan.

Ég hef margoft fengið sendar heim rukkanir út af láninu. Það gefur til kynna að LÍN líti ekki heldur á þetta sem styrk.

Það sendir enginn út rukkanir vegna styrks.

Ástæðan fyrir því að sum þessara lána fást ekki endurgreidd er ekki vegna þess að lántakendur líti á þau sem styrk, heldur vegna þess að þau eru öll verðtryggð og hækka því og hækka sífellt sem leiðir til þess að sumum lántakendum endist ekki ævin til að borga þau niður, jafnvel þó þeir borgi skilvíslega af þeim.

Lausnin á því vandamáli er sáraeinföld: afnema verðtrygginguna.

Það tjóir hinsvegar lítið fyrir þá sem ekki hafa áhuga á því að afnema verðtryggingu að kvarta yfir óhjákvæmilegum afleiðingum hennar, líkt og menntamálaráðherra hefur gert að undanförnu. Hann hefur lýst því yfir að af hans hálfu standi ekki til að afnema verðtryggingu námslána, og með því er hann um leið að lýsa því yfir að hann ætli ekki að gera neitt til að leysa vandamálið, en fyrst svo er þá ætti hann ekki heldur að kvarta undan afleiðingunum.

[Orri (IP-tala skráð) 17.7.2015 kl. 15:33]

"Ég hef tekið námslán, og ekki hefur hvarflað að mér eitt einasta augnablik hvorki fyrir eða eftir þá samningsgerð, "

En þú ert ekki sá eini sem hefur tekið námslán.

Það er engin að halda því fram að þitt námslán (og önnur svipuð) sé styrkur.

Í greininni er talað um námslán yfir 15 milljónir? (og að milli 18-27% af þeim lánum séu endurgreidd!)

Prófaðu að reikna hvað tekur langan tíma fyrir lántakanda með dæmigerðar tekjur að borga 15 milljón króna námslán (þú getur sleppt vöxtum og verðtryggingu til einföldunar). 

Auðvitað fá lántakendurnir með þessi háu lán sendar rukkanir, rétt eins og þú og ég. Hinsvegar er oft augljóst að lánið verði aldrei greitt til baka að fullu. 

Ég veit til þess að fullt af fólki taki mjög há námslán. Sumir þeirra gera sér grein fyrir því þegar þeir taka lánið að þeir muni líklegast aldrei borga það allt til baka. Aðrir gera sér seinna grein fyrir því. 

Þegar ég les fréttir eins og þessa grein, fæ ég stundum á tilfinninguna að námslán eins og mitt (og eflaust þitt líka), sem ég mun klára að borga að fullu eftir örfá ár, sé ekki dæmigert námslán, heldur sé algengara að klára aldrei að borga af þeim. Mér finnst samt erfitt að átta mig á heildarmyndinni. (þessi grein gefur einmitt ákveðna innsýn í þá heildarmynd).

Þú hlýtur að geta skilið að það sé hægt að líta á eitthvað sem styrk þó að það heiti lán.

Tökum mjög ýkt dæmi til einföldunar:

A "lánar" B 100 milljónir (vaxtalaust) með því skilyrði að B þarf að borga 100 krónur af láninu á hverju ári þangað til að B deyr (eða klárar að klára að greiða allt lánið eftir milljón ár).

Það er augljóst að A er í raun að gefa B pening, jafnvel þó að A sendi rukkanir fyrir þessum árlega 100 kalli og að þetta sé að nafninu til lán og að einhverstaðar sé skjalfest að B skuldi A tæpar 100 milljónir)

Þetta er auðvitað ýkt dæmi, en þú hlýtur að geta skilið sumir líti á eitthvað sem styrk þó að það heiti lán (ekki 100% styrk, meira eins og 20% styrk og 80% lán).

 

"Ástæðan fyrir því að sum þessara lána fást ekki endurgreidd er ekki vegna þess að lántakendur líti á þau sem styrk, heldur vegna þess að þau eru öll verðtryggð og hækka því og hækka sífellt sem leiðir til þess að sumum lántakendum endist ekki ævin til að borga þau niður, jafnvel þó þeir borgi skilvíslega af þeim."

Ef tekjur fygla verðbólgu hefur verðtrygging engin áhrif á tíman sem það tekur að greiða niður lánið (þ.e.a.s. þegar niðurgreiðsla af láninu er ákveðið hlutfall tekna, eins og á við um námslán).

Öllu jafna hækka tekjur jafn mikið og verðbólga, en þó ekki alltaf. Á tímabilinu 2008-2009 hér um bil, hækkaði verðbólga töluvert umfram tekjur, og það kom mjög illa út fyrir alla með verðtryggð lán, þar með talið þá með námslán.

Það er frekar ósanngjarnt hvernig sumir hafa fengið skuldaleiðréttingu á húsnæðislánum og öðrum allskonar lánum, en engin slík "leiðrétting" hefur verið í boði fyrir þá sem eru einungis með námslán.

"Hitt er svo alltaf spurning; hvað hefur dauður maður við slíkann styrk að gera?"

Námslán eru greidd út til lifandi fólks þegar það er lifandi. Það á yfirleitt ekki í miklum erfiðleikum með að finna út úr því hvað það eigi að gera við áður en það deyr.

"Styrkurinn" er ekki veittur þegar afskriftin á sér stað, heldur þegar lánið er veitt með skilyrðum um endurgreiðslu sem fela í sér að mjög líklegt sé að stór hluti lánsins verði afskrifað

(samanber ýkta dæmið sem ég bjó til, þar sem B fékk styrkinn þegar hann var lifandi, þó hann/hún vissi ekki nákvæma upphæð styrksins fyrr en hann/hún dó).

[Guðmundur Ásgeirsson, 17.7.2015 kl. 18:22]

Orri. Ég skil alveg hvað þú meinar með því að lánveiting sem er bersýnilega ekki hægt að endurgreiða sé nokkurskonar styrkur, en annars er réttnefni á slíku einfaldlega óábyrg lánveiting af hálfu þess sem lánar, ef hann má vita betur.

Þú talar um 15 milljónir sem viðmið og gefur í skyn að með lögboðnum lágmarksafborgunum sé útilokað að það endurgreiðist á ævitíma lántakandans. Það kann að vera rétt, en með því skautarðu hinsvegar framhjá því að ávallt er hægt að greiða hraðar en það af láninu, það er að segja ef lántakandinn hefur efni á því.

Ég er ekki viss í hvaða tölu mín námslán standa í augnablikinu, en það sem ég veit er að þau eru verðtryggð, og þess vegna mun ég alls ekki þurfa að bíða í mörg ár í viðbót þar til þau verða örugglega komin yfir 15 milljónir, ef það skyldi vera eitthvað úrslitaatriði.

Hvort ég muni ná að borga þau til baka með fullum verðbótum og vöxtum, mun einfaldlega ráðast af því hversu háar tekjur mínar verða það sem eftir er ævinnar. Ef þær verða áfram lágar, þá er alls ekki víst að ég muni ná að endurgreiða lánin, en ef ég verð ráðinn sem forstjóri Google þá gæti fyrsta launaávísunin fyrir það starf dugað til að greiða upp námslánin og talsvert betur.

Þess vegna er ekki hægt að líkja þessu við styrk, því ef þetta væri styrkur, þá myndi ég ekki þurfa að endurgreiða hann, jafnvel þó svo ólíklega vildi til að ég yrði ráðinn í stöðu forstjóra Google.

Útlánatap af náttúrulegum ástæðum er ekki styrkur heldur daglegt brauð í fjármálastarfsemi sem byggist á lánveitingum.

Annars er lausnin á þessu einföld: afnema verðtrygginguna og þá verður vel hægt að endurgreiða námslánin í langflestum tilfellum.