Betra að gera ekki neitt?

"Samkvæmt upplýsingum Þorfinns Ómarssonar, upplýsingafulltrúa í viðskiptaráðuneytinu," [var ástandið orðið þannig] "...að ekki hefði verið talið ráðlegt að gera þessa lagabreytingu. Hún hefði getað dregið enn frekar úr aðgengi bankanna að lánsfé..."

Þessi skýring er nú ekki trúverðugri en svo, að hún hafnar þeirri augljósu staðreynd að vandamálið stafaði einmitt af auðveldu aðgengi bankanna að lánsfé. Það gerði þá kærulausa því ef eitthvað klúðraðist þá slógu þeir bara lán til að redda því, en með bakábyrgð frá skattgreiðendum og heimatilbúið gervifé tóku þeir svo áhættu sem enginn myndi taka með sín eigin verðmæti nema e.t.v. stórfelldir fjárglæframenn. Meira að segja Seðlabankinn smitaðist af þessum hugsunarhætti, ætlaði líka bara að slá gjaldeyrislán þegar í óefni væri komið, í stað þess að safna fyrirfram í varasjóð sem dygði til að bregðast við áföllum.

Árið 2007 las ég í fjármálabæklingi frá einum af stóru bönkunum þremur, að skynsamlegt væri að leggja fyrir a.m.k. þriggja mánaða tekjur í varasjóð sem hægt væri að grípa til vegna óvæntra áfalla á borð við atvinnuleysi eða veikindi. Bara ef þeir hefðu nú farið að eigin ráðum, en þegar sjúkleikinn herjar á hugann (í þessu tilviki hugsunarháttinn sem var í gangi) þá skerðir það gjarnan dómgreind fólks svo það fer jafnvel ekki að eigin ráðleggingum, þetta er vel þekkt í sálfræðinni. Í sömu fræðum er að finna fyrirbæri sem nefnast valkvíði og ákvarðanafælni, sem oft eru nátengd og margir kannast við af eigin upplifun, en þegar þessir tvíburar eru farnir að skerða getu einstaklings til að lifa "eðlilegu" lífi telst það vera sjúklegt hugarástand.

Allt fjármálakerfið, bæði bankar og embættisstofnanir, virðast hafa litið svo á að ef eitthvað væri gert til að taka á vandanum í tæka tíð, þá myndi það bara gera illt verra. Best væri því að sitja með hendur í skauti og aðhafast ekkert. Með sömu rökum ættu að sjálfsögðu allir sem eru í greiðsluvanda að hætta nú þegar að greiða af öllum lánum sínum til bankanna eða standa við aðrar ábyrgðir sem þeir hafa gengist í. Það gæti bara gert illt verra fyrir marga að vera að kasta peningum í vonlausan málstað ef þeir stefna hvort sem er á hausinn vegna þess að þeir fá ekki úrlausn á sínum vanda. Best væri því að sitja með hendur í skauti og aðhafast ekkert. Og helst að fá "útrás" í leiðinni með því að safna sem mestum skuldum héðan og þaðan til þess að standa straum af eigin framfærslu og skjóta undan á leynireikninga til að eiga sem varasjóð eftir gjaldþrotameðferð. Eru það ekki annars skilaboðin sem lesa má út úr þessu öllu saman? ;)

Nei, rekstrarlíkan "útrásarbankanna" var augljóslega ekki sjálfbært, og ef ég myndi haga mér á sama hátt sem einstaklingur væru það líklega kallaðar fjárglæfrar eða eitthvað þaðan af verra. Fyrst þeir sem áttu og ráku bankana gátu á annað borð fengið bankaleyfi, gæti þá ekki nánast hver sem er átt rétt á því sem hefur hreina sakaskrá, með tilvísun til jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar? Eða hvers vegna var ekki löngu búið að svipta þá bankaleyfinu þegar auðsýnt var að þeir ráku þetta á yfirdrættinum einum saman? Samkvæmt ýmsum upplýsingum sem nú erum fram komnar er sífellt að verða skýrara að atburðarásin í tengslum við hrun fjármálakerfisins var beinlínis glæpsamleg, án þess að ég reki það sérstaklega hér til ákveðinna einstaklinga eða efnisatriða. En á meðan enginn er kominn bak við lás og slá vegna þessara gjörninga þá er útilokað að sættir náist í þjóðfélaginu hér á eyjunni fögru.

Ásakanir sem uppi eru um landráð eru vissulega alvarlegar, en ef lögin um þau eru skoðuð sést að þau ná líka yfir stórfellt gáleysi sem stofnar sjálfstæði og öryggi þjóðarinnar í hættu, og tjón á efnahagslegum hagsmunum ásamt samningsgerðum við erlenda aðila eru sérstaklega nefnd í því samhengi. Var það t.d. ekki stórfellt gáleysi að búa ekki betur en svo um hnútana, að ábyrgðirnar af útrásinni þyrftu ekki að falla á íslenska ríkið og þar með okkur skattgreiðendur? Var það ekki gáleysi af Fjármálaeftirlitinu að heimila yfir höfuð óbeina veðsetningu á þjóðarbúinu til erlendra lánadrottna og sparifjáreigenda? Brást ekki Seðlabankinn lögbundnu hlutverki sínu með því að safna engum varaforða í því skyni að verjast áföllum, og gildir þá einu hvort um gáleysi var að ræða? Var það ekki gáleysi af ríkisstjórninni að sitja með hendur í skauti eftir að reynt hafði verið að vekja athygli þeirra á vandanum? Gerðust þingmenn jafnvel sekir um gáleysi þegar þeir samþykktu vanreifuð neyðarlög sem gerðu ríkissjóð á endanum ábyrgan fyrir töpuðum bankainnstæðum í öðrum löndum?

X. kafli almennra hegningarlaga um landráð er nokkuð skýrt orðaður miðað við lagatexta almennt og þarf ekki mikinn lögspeking til þess að sjá hvað þar stendur, sé það einfaldlega lesið eins og hver önnur íslenska. Og það þarf heldur ekki fjármálasérfræðing til að gera sér grein fyrir því hverskonar fjármálaklúðri við stöndum frammi fyrir, en þó af hálfu frekar fárra einstaklinga því miður. Það eina sem vantar upp á er að leggja málið fyrir dómstóla, til að skera úr um sekt eða sýknu í tilteknum efnisatriðum. Sumir hafa reynt að halda fram þeirri skoðun að vegna þess að ábyrgðin á gáleysinu dreifist á áðurnefndan hóp fólks, þá sé í rauninni enginn þeirra sekur. Ég hafna þeirri skoðun og vil frekar meina, ekki síst í ljósi umfangs og afleiðinga þessa (meinta) glæpsamlega gáleysis, þá séu þau flest meira og minna samsek sem málinu tengjast. Gott ef þau hafa ekki líka gerst sek um hylmingu með því að vísa á bug ábyrgð hvors annars á gáleysinu, kyrjandi í einum kór að "ekki megi persónugera vandann".

Gátu sparað 444 milljónir