Mál tengt bókun 35 (aftur) til Hæstaréttar

Hæstiréttur Íslands hefur samþykkt málskotsbeiðni Önnu Bryn­dís­ar Einarsdóttur læknis og heimilað áfrýjun skaðabótamáls hennar gegn íslenska ríkinu beint til Hæstaréttar, fram hjá Landsrétti. Málið er í lögfræðilegum skilningi sprottið af ágreiningi um hvort skuli gilda framar, EES reglur eða séríslensk lög sem stangast á við þær.

For­saga máls­ins er sú að Anna Bryn­dís flutt­ist til Íslands í sept­em­ber árið 2019 eft­ir um fjögurra ára dvöl í Dan­mörku þar sem hún hafði starfað. Hún hóf störf á ís­lensk­um vinnu­markaði í sept­em­ber 2019 og eignaðist barn í mars 2020. Fæðing­ar­or­lofs­sjóður samþykkti ein­göngu greiðslur í or­lofi vegna vinnu á Íslandi og námu þær 184 þúsund krón­um á mánuði miðað við 100% or­lof. Anna Bryn­dís kærði ákvörðun Fæðing­ar­or­lofs­sjóðs til úr­sk­urðar­nefnd­ar vel­ferðar­mála sem staðfesti niður­stöðu Fæðing­ar­or­lofs­sjóðs.

Ákvörðunin var í kjölfarið borin undir Héraðsdóm Reykjavíkur sem staðfesti niðurstöðu úrskurðarnefndarinnar. Var þá sótt um leyfi til að áfrýja málinu beint til Hæstaréttar, sem var samþykkt með þeim rökum að dómur í því gæti haft fordæmisgildi, almenna þýðingu fyrir beitingu réttarreglna og verulega samfélagslega þýðingu að öðru leyti. Málið var svo flutt 7. febrúar 2024 fyrir fullskipuðum Hæstarétti með sjö dómurum í stað fimm, sem er sjaldgæft og aðeins gert í málum sem eru talin sérstaklega þýðingarmikil.

Dómur Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 24/2023 var kveðinn upp 28. febrúar 2024. Af honum má ráða að engin vafi lék á því að íslensk lög um fæðingarorlof veittu í þessu tilviki lakari réttindi en ef Anna Bryndís hefði dvalið og starfað á Íslandi allan tímann, fyrir þær sakir einar að hún hafði dvalið og starfað í Danmörku þar til skömmu eftir að hún varð ólétt þegar hún flutti heim til Íslands. Þetta stangaðist þó á við lög sem höfðu áður verið sett til þess að innleiða EES samninginn með þeim reglum hann innifelur um frjálsa för launafólks innan EES ásamt reglugerð um samræmingu almannatryggingakerfa.

Þar sem kominn var upp árekstur á milli mismunandi lagabálka (og reglugerðar) þurfti að leysa úr því hvor lögin skyldu ganga framar hinum. Því skal haldið til haga að hér er aðeins um að ræða íslensk lög og reglur enda dæma íslenskir dómstólar eingöngu eftir íslenskum lögum, hvort sem þau eiga rætur að rekja til EES samningsins eða ekki.

Hæstiréttur fjallaði ítarlega í dómi sínum um bókun 35 við EES samninginn en hún mælir fyrir um að í tilvikum sem þessum skuli aðildarríkin tryggja að lög sem innleiða EES reglur gangi framar öðrum lögum sem gera það ekki. Niðurstaða samkvæmt því hefði orðið Önnu Bryndísi í hag og hún átt rétt á óskertum greiðslum í fæðingarorlofi. Aftur á móti hafði slík forgangsregla ekki verið lögfest hér á landi og þess vegna þurfti að dæma málið eftir hinum yngri lögum um fæðingarorlof og staðfesta hina umræddu skerðingu á greiðslum hennar í fæðingarlofi. Þessi ósanngjarna niðurstaða var óhjákvæmileg þar sem íslensk lög innihéldu enga forgangsreglu samkvæmt bókun 35 sem hefði getað leitt til annars.

Þrátt fyrir að íslenska ríkið hefði í öndverðu innleitt reglurnar um frjálsa för launþega réttilega hafði það síðar tekið þær úr sambandi að því leyti sem hér um ræðir og haft þær að engu sem gerði innleiðingu þeirra ófullnægjandi. Þá gildir sú meginregla að þegar EES reglur hafa ekki verið innleiddar með fullnægjandi hætti í íslenskan rétt verður ríkið jafnan skaðabótaskylt fyrir það tjón sem einstaklingar verða fyrir af þeim sökum. Anna Bryndís höfðaði því skaðabótamál gegn íslenska ríkinu 25. janúar 2021 til að sækja sér bætur fyrir skerðinguna að fjárhæð 2.782.238 krónur auk dráttarvaxta.

Brynjar Níelsson, settur héraðsdómari, kvað upp dóm sinn í málinu 4. júní 2025 og sýknaði íslenska ríkið af kröfu Bryndísar Önnu með þeim rökum einum að hið augljósa brot ríkisins gegn umsömdum réttindum hennar hefði ekki verið nægilega alvarlegt (að mati Brynjars). Anna Bryndís sótti því 1. júlí 2025 um leyfi til að áfrýja þeim dómi beint til Hæstaréttar Íslands og sú beiðni var samþykkt 1. september 2025 (í fyrradag).

Vonandi mun Hæstiréttur Íslands snúa við því mati setts héraðsdómara að það sé léttvægt brot að svipta nýbakaða móður greiðslum í fæðingarorlofi upp á hátt í 3 milljónir króna og skerða þannig möguleika hennar til viðunandi framfærslu og til að geta nýtt þennan mikilvægasta tíma í lífi hvers barns til áhyggjulausra samvista með því. Engu að síður býr að baki gríðarlega kostnaðarsöm sex ára löng þrautaganga sem er engu nýbökuðu foreldri óskandi. Jafnframt situr íslenska ríkið uppi með þá skömm að hafa komið svo snautlega fram sem raun ber vitni við sína eigin ríkisborgara því málið er ekki einsdæmi.

Hjá allri þessari sneypu hefði auðveldlega mátt komast ef íslenska ríkið hefði einfaldlega gætt að því að uppfylla skyldur sínar til að innleiða réttilega þær EES reglur sem um ræðir, í stað þess að aftengja þær, til tjóns fyrir Íslendinga sem sækja sér nám og starfsreynslu í nágrannaríkjum, flytja þá þekkingu og reynslu með sér aftur heim til Íslands og bera með sér undir belti nýja ríkisborgara og verðandi skattgreiðendur, landi og þjóð til heilla.

Fæðingarorlofsmál beint upp í Hæstarétt